Alp Er Tunga (Tonga) Destanı

• Sakalar (İskitler) dönemine ait Alp Er Tunga ve şu olmak üzere iki destan tespit edilmiştir.

• Alp Er Tunga, M.Ö. VII. yüzyılda yaşamış kahraman ve çok sevilen bir Saka hükümdarıdır.

• Alp Er Tunga Orta Asya'daki bütün Türk boylarını birleştirerek hâkimiyeti altına almış daha sonra Kafkasları geçerek Anadolu Suriye ve Mısır'ı fethetmiş ve Saka devletini kurmuştur.

• Alp Er Tunga'nın hayatı savaşlarla geçmiştir. Uzun süre mücadele ettiği İranlı Medlerin hükümdarı Keyhusrev 'in davetinde hile ile öldürülmüştür.

• Alp Er Tunga ile iranlı Med hükümdarları arasındaki bu savaşların hatıraları uzun asırlar hem Türkler hem İranlılar arasında yaşatılmıştır.

Alp Er Tunga, Asur kaynaklarında Maduva, Heredot'ta Madyes, iran ve islâm kaynaklarında Efrasyab adlarıyla anılmaktadır. Orhun Yazıtlarında "Dokuz Oğuzlar" arasında "Er Tunga" adına yapılan "yuğ" merasiminden söz edilmektedir. Turfan şehrinin batısında bulunan "Bezegelik" mabedinin duvarında da Alp Er Tunga'nın kanlı resmi bulunmaktadır. "Divan ü Lügat-it Türk" ün yazarı Kaşgarlı Mahmud'a ve " Kutadgu Bilig" yazarı Yusuf Has Hacip'e göre "Alp Er Tunga" iran destanı "şehname" deki büyük ve efsanevî Turan hükümdarı "Efrasiyab"dır.

Divan ü Lûgat-it Türk'de Turan hükümdarlığının merkezi olarak "Kaşgar" şehri gösterilmektedir. islâmiyeti kabul eden Karahanlı devleti hükümdarları da kendilerinin "Efrasyap" sülalesinden geldiklerine inanmışlar ve bunu ifade etmişlerdir. Moğol tarihçisi Cüveyni de Uygur devletinin hükümdarlarının da Efrasyap soyundan olduğunu yazmaktadır.

Şecere-i Terakime'ye göre Selçuklu Sultanları kendilerini Efrasyab soyundan kabul ederlerdi. Rusların Yakut adını verdiği Türk gurup aslında kendilerine Saka dediklerini söylemişlerdir. Tarih içinde kaybolduğunu düşündüğümüz Saka Türklerinin az da olsa bir bölümünün bugün hayatiyetlerini sürdürmeleri pek çok meselenin yeniden araştırılarak doğruların ortaya çıkmasına yardımcı olabilecektir. Tarihçi Mesudî de M.S.7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının "Efrasyab" soyundan olduğunu yazmaktadır.

Bütün bunlardan hareketle "Tunga Alp" le ilgili efsanelerin Kök Türklerden önce doğu ve orta Tiyanşan alanında yaşayan Türkler arasında meydana geldiğini ve bu destanın daha sonraları Kök Türk ve Uygurlar arasında yaşayarak devam ettiğini göstermektedir.

Alp Er Tunga destanının metni bu güne ulaşamamıştır. Bir kısmından yukarıda bahsettiğimiz kaynaklarda bu değerli Saka hükümdarı ve kahramanı hakkında bilgiler ve bir de sagu (ağıt) tespit edilmiştir:

Alp Er Tunga Öldü mü

Dünya sahipsiz kaldı mı

Korkak öcünü aldı mı

Şimdi yürek yırtılır

Felek yarar gözetti

Gizli tuzak uzattı

Beylerbeyini kaptı

Kaçsa nasıl kurtulur

Erler kurt gibi uludular

Hıçkırıp yaka yırttılar

Acı seslerle bağırdılar

Ağlamaktan gözleri kapandı

Beğler atlarını yordular

Kaygı onları durdurdu

Benizleri yüzleri sarardı

Safran sürülmüş gibi oldular

Kutadgu Bilig'de "Alp Er Tunga" hakkında şu bilgi verilir: “Eğer dikkat edersen görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir. Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ikbali açık olanı Tonga Alp Er idi. O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi. Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi ; zaten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur”.

İranlılar ona Efrasiyap diyorlar; bu Efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler zaptetmiştir. Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl ve bilgi gerekir. İranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir. Kitapta olmasa onu kim tanırdı." Bugünkü bilgilerimize göre Alp Er Tunga ile ilgili en geniş bilgi İran destanı şehname'de tesbit edilmiştir.

Şehnamenin başlıca konularından biri İran -Turan savaşlarıdır. Bu destana göre en büyük Turan kahramanı önce şehzade sonra hükümdar olan Efrasyap'tır. şehname'deki Alp Er Tunga ile ilgili bilgiler şöyle özetlenebilir: "Turan şehzadesi Efrasyap babasının isteği üzerine İran’a harp açtı. iki ordu Dihistan'da karşılaştılar. Boyu servi, göğsü ve kolları arslan gibi ve fil kadar kuvvetli olan Efrasyap, iranlı'ları yendi. iran padişahı Efrasyap'a esir düştü. İran’ın ilk intikamını o zaman İran’a bağlı olan Kabil Padişahı Zal aldı. Zal başarılı olmasına rağmen İran şahının öldürülmesini engelleyemedi.

Efrasyab İran’ı ele geçirmek için yeni bir savaş açtı. İran’ın yetiştirdiği en büyük kahramanlardan Zal oğlu Rüstem Efrasyab'ın üzerine yürüdü.. Efrasyab ile Zal oğlu Rüstem arasında bitmez tükenmez savaşlar yapıldı. İran tahtında bulunan Keykâvus, hem oğlu Siyavuş'u hem de Zal oğlu Rüstem'i darılttı. Siyavuş Efrasyap'a sığındı . Siyavuş'un Turan'da bulunduğu sırada evlendiği Türk beyi Piran'ın kızından bir oğlu oldu. Siyavuş oğluna babası Keyhusrev'in adını verdi.

Efrasyab uzun yıllar Turan'da hükümdarlık yaptı. İran’lalar Siyavuş'un oğlu Keyhusrev'i kaçırarark iran tahtına oturttular. Keyhusrev Zaloğlu Rüstem'le işbirliği yaptı ve Turan ordularını yendi. Keyhusrev ile Efrasyap defalarca savaştılar. Sonunda ordusuz kalan Efrasyap Keyhusrev'in adamları tarafından öldürüldü.

Şehnamede Efrasyap adıyla anılan Turan hükümdarı Alp Er Tunga'nın İran hükümdarlarına sık sık yenildiği anlatılmaktadır. Ancak iran Turan savaşlarında iran hükümdarları sürekli değişmiş 140 yıl yaşadığı rivayet edilen Alp Er Tunga ise mücadeleye devam etmiştir. Bu durum Efrasyap'ın başarısız olmadığını kanıtlar. Gerçek destan metni bulunduğu zaman bu destanla ilgili daha sağlıklı değerlendirmeler yapılabilir.

Meraklısına Alp Er Tunga (Tonga) Destanı Ana Karakterleri

• Alp Er Tunga:
• Destanın ana kahramanıdır. Cesur, güçlü ve adil bir hükümdar olarak tasvir edilir. Saka Türklerinin lideri ve büyük bir savaşçı olduğu kabul edilir. Persler'in ilettiği savaşlar ve kahramanlıkları anlatılır. Efsanelerde, Alp Er Tunga'nın düşmanlarına karşı büyük zaferler oluşturduğu ve gelişmiş refahı için mücadele ettiği anlatılır. Ölümü, destanın en dramatik ve duygusal döngüsünün biridir.

• Düşman Hükümdar (Afrasyab):
• Firdevsi'nin Şehname eserinde Alp Er Tunga, Afrasyab olarak geçer. İranlılar tarafından "barbar" olarak tasvir edilirken, Türkler için bir kahramandır. Alp Er Tunga'nın Pers hükümdarlarıyla olan mücadelesi, destanın önemli bir parçasıdır. 

• Alp Er Tunga'nın Ailesi ve Komutanları:
• Alp Er Tunga'nın yakın çevresindeki yer alan aile bireyleri, komutanlar ve askerler destanda önemli rollere sahiptir. Ancak destanın tam metninde bulunamadığı için bu karakterler hakkında sınırlı bilgi mevcuttur.

Meraklısına Alp Er Tunga (Tonga) Destanı Ana Teması

• Kahramanlık ve Yiğitlik: Alp Er Tunga'nın cesareti, liderleri ve savaşlardaki başarısı vurgulanır. Türk toplumunda yiğitlik, kahramanlık ve cesaret gibi değerler öne çıkıyor.

• Vatan ve Millet Sevgisi: Destan, Türklerin vatanlarını savunma ve koruma mücadelesini işler. Alp Er Tunga, halkını korumak için canını feda eden bir lider olarak gösterildi.

• Adalet ve Bilgelik: Alp Er Tunga, adaletli ve bilge bir hükümdar olarak tanıtılır. Halkının refahını ve mutluluğunu sağlamak için harcanan çaba anlatılır.

• İran-Türk Savaşları: Alp Er Tunga Destanı'nda, Pers İmparatorluğu (İran) ile yapılan savaşlar önemli bir yer tutuyor. Türk-İran çekişmesi, destanın ana çatışma noktalarından biridir.

• Trajedi ve Ölüm: Alp Er Tunga'nın ölümü, destanda trajik bir olay olarak işlenir. Halkın, Alp Er Tunga'nın öldüğü yas, Alp Er Tunga Sagusu olarak bilinen ağıtta dile getirildi.